Ακούω συχνά ψυχοθεραπευτές να παραπονούνται για την άρνηση ή τη δυσκολία πολλών θεραπευομένων να τηρήσουν με συνέπεια ένα αναστοχαστικό ημερολόγιο στο οποίο να καταγράφουν τις εμπειρίες, τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους αλλά και να κάνουν τις γραπτές εργασίες που τους ανατίθενται στην πορεία της θεραπευτικής διαδικασίας. Η δυσκολία αυτή μπορεί βέβαια να συνδέεται με τα προσωπικά προβλήματα που οδηγούν κάποιους ανθρώπους στην ψυχοθεραπεία, μπορεί όμως να συνδέεται και με μια γενικότερη αλλαγή στην πολιτισμική μας στάση απέναντι στη γραφή καθαυτή. Οι νέοι κώδικες έκφρασης και επικοινωνίας που έχουν επιβληθεί από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ευνοούν ένα συμπιεσμένο γραπτό λόγο περιορισμένης έκτασης με ελλειμματικές προτάσεις και λέξεις που έχουν χάσει τα περισσότερα από τα γράμματά τους. Μια αναστοχαστική γραφή, η οποία θα ορμάται από αναλυτική και (αυτο)κριτική σκέψη, αντιμετωπίζεται ως μια απλά βαρετή και αντιπαραγωγική δραστηριότητα, ένα χάσιμο πολύτιμου χρόνου που μπορεί να διατεθεί σε άλλες υποχρεώσεις, ασχολίες ή απολαύσεις.
Παρ’ όλα αυτά, η τήρηση ημερολογίου έχει μια μακρά ιστορική παράδοση, η οποία αρχίζει να πυκνώνει όσο η γραφή διαδίδεται ολοένα και περισσότερο σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Για τους ιστορικούς, τα ημερολόγια αποτελούν ανεκτίμητες πηγές από τις οποίες μπορούν να αντλήσουν πολύτιμα στοιχεία για τη ζωή των ανθρώπων κατά την ιστορική περίοδο στην οποία αναφέρονται. Οπωσδήποτε, ένα ημερολόγιο είναι μια κατεξοχήν προσωπική υπόθεση και δεν γράφεται για να δημοσιευτεί ή για να ικανοποιήσει την περιέργεια των ιστορικών. Αλλά είναι ακριβώς για αυτόν τον λόγο που οι μαρτυρίες του διαθέτουν μεγαλύτερη ειλικρίνεια και αυθεντικότητα μέσα στην άκρατη υποκειμενικότητα που τις διατρέχει. Το γεγονός ότι οι συγγραφείς ημερολογίων σκέφτονται και ερμηνεύουν τις καταστάσεις που βιώνουν με γνώμονα τις προσωπικές τους αξίες και πεποιθήσεις υποδηλώνει μια άμεση και ενεργό συμμετοχή στα γεγονότα της ζωής χωρίς την παραμορφωτική διαμεσολάβηση άλλων μέσων και παραγόντων. Από αυτή την άποψη, το ημερολόγιο συνιστά καθαυτό ένα λογοτεχνικό είδος. Για να παραφράσω τον Σεφέρη, συγκεντρώνει τα πράγματα που προσπαθούμε να εκφράσουμε με τα μέσα που αντλούμε από τον εαυτό μας, τις περιπέτειές μας μέσα σε έναν κόσμο που έχει κι αυτός τις δικές του περιπέτειες, έναν κόσμο που μοιάζει με κινούμενη πλατεία και με έναν άνθρωπο που κλαίει για τις δοκιμασίες του τόπου του.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι τήρησης ενός ημερολογίου, αλλά στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κανένας. Ο καθένας και η καθεμία βρίσκει τον τρόπο που ταιριάζει περισσότερο στην ιδιοσυγκρασία, τα εκφραστικά μέσα και τις προσωπικές του/της συνθήκες ζωής, επιλέγοντας ανεπηρέαστος και ανεπηρέαστη τη συχνότητα της επίσκεψης, τη μορφή του περιεχομένου και την έκταση κάθε καταγραφής. Ορισμένοι θιασώτες αυτής της δραστηριότητας συνηθίζουν να τηρούν διαφορετικά ημερολόγια για κάθε τομέα της καθημερινής τους ζωής, διαχωρίζοντας έτσι την προσωπική από την επαγγελματική τους ζωή. Άλλοι δεν περιορίζονται μόνο στην προσωπική τους ψυχογραφία, στις οικογενειακές, ερωτικές, επαγγελματικές και εν γένει κοινωνικές τους σχέσεις, αλλά κρατούν σημειώσεις και καταγράφουν σχόλια, σκέψεις και εντυπώσεις από βιβλία που διάβασαν, θεατρικά έργα που είδαν, εκθέσεις και μουσεία που επισκέφτηκαν, οτιδήποτε ενεργοποίησε μέσα τους κάποιο συναίσθημα ή έναν προβληματισμό. Όταν δεν μας παρουσιάζεται ως «καθήκον» που μας θυμίζει σχολική εργασία, ένα αναστοχαστικό ημερολόγιο μπορεί να αποτελέσει εκείνο το υλικό σημείο στον προσωπικό μας χωροχρόνο που εμπεριέχει όλους τους χωροχρόνους ταυτόχρονα, σαν «Το Άλεφ» του Μπόρχες ή σαν μια φουκωική ετεροτοπία δεκτική στις παρεκκλίσεις από τη συμβατικότητα του καθωσπρεπισμού, την πλήξη της απάθειας και την καταναγκαστική πεζότητα της καθημερινής ζωής.
Η τήρηση ημερολογίου μας δίνει τη δυνατότητα να επισκεπτόμαστε το παρελθόν με έναν τρόπο πολύ πιο διευρυμένο από εκείνον που μας επιτρέπει η βραχεία και επιλεκτική μας μνήμη. Ανατρέχοντας στις σελίδες του, μπορούμε να αναπολήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ζούσαμε, σκεφτόμασταν και αισθανόμασταν σε μια συγκεκριμένη συνθήκη πριν από λίγο ή πολύ καιρό, να αναστοχαστούμε την πορεία μας και τα στάδια που διανύσαμε, να συνειδητοποιήσουμε τους λόγους για τους οποίους αντιδράσαμε ή συμπεριφερθήκαμε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο σε μια κατάσταση, να συνομιλήσουμε με τον εαυτό μας για τους φόβους, τις επιθυμίες, τις προσδοκίες και τις αλλαγές που θέλουμε να κάνουμε στη ζωή μας, να σχεδιάσουμε τα επόμενα βήματά μας στο μέλλον, να αντλήσουμε έμπνευση από παλιές πρωτόλειες ιδέες που αφήσαμε αναξιοποίητες και τώρα μπορούμε να τις επεξεργαστούμε με νέους τρόπους από διαφορετική θέση.
Ένα αναστοχαστικό ημερολόγιο είναι κάτι διαφορετικό από το σημειωματάριο που κρατούν πολλοί και πολλές συγγραφείς κατά τη διάρκεια της εκπόνησης ενός μυθοπλαστικού κειμένου, καταγράφοντας τις ιδέες τους για την πλοκή, τους χαρακτήρες, τις τοποθεσίες, τις σκηνές και τις έρευνες που χρειάζεται να πραγματοποιήσουν, όπως για παράδειγμα στη χαρακτηριστική περίπτωση ενός ιστορικού μυθιστορήματος. Τα σημειωματάρια των συγγραφέων επικεντρώνονται κυρίως στην οργάνωση του κειμένου, ενώ το αναστοχαστικό ημερολόγιο εμβαθύνει στη σωματική, ψυχική και διανοητική κατάσταση των ίδιων των συγγραφέων και στη, συχνά κρυφή και ανομολόγητη, προσωπική τους σχέση με τη γραφή, είτε βρίσκονται σε συγγραφικό οίστρο, είτε βρίσκονται σε ανάπαυση. Παρά τη γνωστή κοινοτοπία ότι η λογοτεχνία είναι η ψυχοθεραπεία των συγγραφέων (όπως άλλωστε και η υποκριτική για τους ηθοποιούς), στην πραγματικότητα οι συγγραφείς δεν έχουν λιγότερη ανάγκη από άλλους ανθρώπους να εκφράσουν τα ψυχικά τους πάθη άμεσα και αδιαμεσολάβητα, δίνοντας μια υλική υπόσταση στους εσωτερικούς τους διαλόγους με τον εαυτό, τους άλλους και τον έξω κόσμο. Από αυτή την άποψη, το αναστοχαστικό ημερολόγιο μπορεί να ανοίξει για όλους ένα διαλογικό παράθυρο σε νέους τρόπους ζωής, σκέψης, έκφρασης και επικοινωνίας.
Προτεινόμενα αναγνώσματα
Για το απόσπασμα του Σεφέρη που παράφρασα και όχι μόνο, βλ. Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (greek-language.gr)
Χόρχε Λουίς Μπόρχες, «Το Άλεφ», στη συλλογή Ιστορίες, μτφρ. Κάτια Γουίλσον, Αθήνα: Ερμής 1988, σ. 7-20.
Michel Foucault, Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, μτφρ. Τάσος Μπέτζελος, Αθήνα: Πλέθρον 2012.
Εσείς
Τι γνώμη έχετε για την τήρηση ημερολογίου;
