Skip to main content

Το πρωτοποριακό έργο του Ρώσου θεωρητικού της λογοτεχνίας Mikhail Bakhtin (1895-1975) έχει αφήσει βαθιά τα ίχνη του στη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την ψυχολογία και τις κοινωνικές επιστήμες. Οι θεωρίες του για την πολυφωνία και τη διαλογικότητα αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τις μεταγενέστερες διαλογικές και αφηγηματικές προσεγγίσεις της μετανεωτερικότητας, αν και έχουν διατυπωθεί πολλές επιφυλάξεις σχετικά με το κατά πόσον ο ίδιος ο Μπαχτίν θα μπορούσε να θεωρηθεί εκπρόσωπος του μεταμοντερνισμού.

Η εκρηκτική χρωματική αρμονία της πολλαπλότητας

Σε γενικές γραμμές, οι έννοιες της πολυφωνίας και της διαλογικότητας αναφέρονται στην πληθώρα των φωνών που εσωτερικεύει το άτομο από το εξωτερικό του περιβάλλον και στο νόημα που μπορεί να αντλήσει από τον εσωτερικό του διάλογο με αυτές τις φωνές, οι οποίες μπορεί να ανήκουν σε άλλα άτομα, κοινωνικές ομάδες, αντικείμενα (π.χ. έργα τέχνης και όχι μόνο) ή ακόμα και σώματα ιδεών και απόψεων για τον κόσμο. Από μια διαφορετική οπτική γωνία, οι έννοιες της πολυφωνίας και της διαλογικότητας παρουσιάζουν σημαντικές συνάφειες με την ψυχολογική θεωρία του εκτεταμένου εαυτού που πρότεινε to 1890 ο Αμερικανός ψυχολόγος William James (1842-1910), αδελφός του γνωστού μυθιστοριογράφου Henry James (1843-1916).

Η θεωρία του εκτεταμένου εαυτού βασίζεται στη διάκριση ανάμεσα στο Εγώ και το Εμένα σε μια κατεύθυνση αντίθετη προς την κατεστημένη καρτεσιανή διάκριση ανάμεσα στον εαυτό και το σώμα αλλά και ανάμεσα στον εαυτό και τους άλλους. Στη σκέψη του Τζέιμς, το Εγώ αντιστοιχεί στην αίσθηση του ατόμου ότι έχει μια διακριτή προσωπική ταυτότητα με συνέχεια στον χρόνο, καθώς επίσης και τη βούληση να επεξεργάζεται τα βιώματά του, επιλέγοντας ή απορρίπτοντας τις σκέψεις που κάνει για αυτά. Το δε Εμένα αντιστοιχεί στον βιωματικό εαυτό, ο οποίος συντίθεται από όλα όσα ένα άτομο θεωρεί «δικά του», τις ψυχικές του ιδιότητες, το σώμα του, τα ρούχα του, το σπίτι του, την οικογένειά του, τη φήμη του, τη δουλειά του, την περιουσία του, τους φίλους του, ακόμα και τους εχθρούς του. Όταν ο εαυτός ξεφεύγει από τα στενά όρια της προσωπικής ταυτότητας και επεκτείνεται στο κοινωνικό περιβάλλον, τότε αρχίζει να βιώνει τα εξωτερικά στοιχεία που εμπεριέχονται σε αυτό ως «δικά του» και να εσωτερικεύει τις αντιθέσεις, τις συγκρούσεις και τις συνδιαλλαγές ενός πολυπρισματικού κόσμου. Οι φωνές αυτού του κόσμου πληθαίνουν και ο χώρος εντός του καταλαμβάνεται από έναν «αστερισμό θέσεων» που δεν ανήκουν στο ίδιο το άτομο αλλά στους άλλους.

Από τη δική του οπτική γωνία στον χώρο της λογοτεχνίας, ο Μπαχτίν χρησιμοποίησε τον όρο «πολυφωνικό μυθιστόρημα» για να περιγράψει τον αστερισμό των θέσεων που εκφράζουν οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες ιδίως στα έργα του Ντοστογιέφσκι. Για τον Μπαχτίν, δεν υπάρχει μόνον η φωνή του συγγραφέα αλλά και οι φωνές των χαρακτήρων του. Οι αδερφοί Καραμαζόφ ή ο Ρασκόλνικοφ στο Έγκλημα και τιμωρία, για παράδειγμα, δεν ενεργούν ως φερέφωνα των ιδεολογικών θέσεων του Ντοστογιέφσκι αλλά ως ανεξάρτητες φωνές η καθεμία των οποίων έχει τη δική της ξεχωριστή οπτική για τον κόσμο. Δείχνοντας τους χαρακτήρες του να συνομιλούν με τον Διάβολο, με τα alter ego τους ή ακόμα και με καρικατούρες του εαυτού τους, στη θέση μιας πληθώρας χαρακτήρων που συνυπάρχουν σε έναν ενοποιημένο κόσμο ο Ντοστογιέφσκι δημιουργεί μια πολλαπλότητα συνειδήσεων που διαβιούν σε διαφορετικούς κόσμους η καθεμία.

Οι θεωρίες του Μπαχτίν και του Τζέιμς αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τον Ολλανδό ψυχολόγο Hubert Hermans (1937 – ), ο οποίος το 1992 πρότεινε τη θεωρία του διαλογικού εαυτού. Σε αυτή τη θεώρηση, το Εγώ μετακινείται διαρκώς ανάμεσα στις διαφορετικές θέσεις που υπάρχουν εντός του, δίνοντας σε κάθε θέση μια σχετικά αυτόνομη φωνή η οποία εμπλέκεται σε διαλογικές σχέσεις με τις άλλες φωνές, όπως οι χαρακτήρες ενός μυθιστορήματος. Ανταλλαγή πληροφοριών, ερωτήσεις, απαντήσεις, συμφωνίες, συγκρούσεις και μετατοπίσεις δίνουν σε κάθε ξεχωριστή φωνή τη δυνατότητα να πει μια ιστορία για την εμπειρία της από τη δική της θέαση του κόσμου. Εκκινώντας από τη θέση ότι ο ατομικός εαυτός είναι κοινωνικός στην καταγωγή και διαλογικός στη δυναμική του, ο Χέρμανς εισάγει την έννοια της «εσωτερικής δημοκρατίας» και υπογραμμίζει τη χρησιμότητα της θεωρίας του διαλογικού εαυτού στην εσωτερίκευση των δημοκρατικών συλλογικών αξιών ως μια μορφή αντίστασης στον αυταρχισμό, τη ρητορική του μίσους, τις διχαστικές μορφές των πολιτικών ταυτότητας και την ιδεολογική πόλωση. Ο «δημοκρατικός εαυτός» συνδυάζει τη διαλογικότητα με τη συμπερίληψη σε προσωπικό (Εγώ ως άτομο), κοινωνικό (Εγώ ως μέλος μιας ομάδας) και σε παγκόσμιο (Εγώ ως ανθρώπινο ον) επίπεδο, κινούμενος συνεχώς από το ένα επίπεδο στο άλλο με διαλογικό τρόπο.

Με αυτό το θεωρητικό υπόβαθρο, η διαλογική συμβουλευτική στα ζητήματα γραφής δίνει έμφαση στην έκφραση των προσωπικών βιωμάτων, στην εξωτερίκευση των εσωτερικών διαλόγων και στη διερεύνηση πιθανών εναλλακτικών νοηματοδοτήσεων του γραπτού κειμένου από διαφορετικές θέσεις. Η ενεργός συμμετοχή  σε διαλογικές ομάδες καθιστά τη διαλογικότητα έναν τρόπο στοχασμού γύρω από τη γραφή ως μια δυνατότητα ειλικρινούς και αυθεντικής ανταλλαγής απόψεων και μετατόπισης θέσεων ακόμα και στα στενά όρια ενός μονολόγου. Οι συγγραφείς μυθοπλαστικών και μη μυθοπλαστικών κειμένων μπορούν να εντοπίσουν αθέατες πτυχές της γραφής τους και να χρησιμοποιήσουν περισσότερα εκφραστικά μέσα, για να δώσουν μεγαλύτερο βάθος στα νοήματα που θέλουν να μεταφέρουν στους αναγνώστες τους. Καθώς η γραφή και η ανάγνωση δεν μπορούν να υπάρξουν η μία χωρίς την άλλη, η διαλογική ανάγνωση επικεντρώνεται στα ερωτήματα που θέτουν οι αναγνώστες στα κείμενα με σκοπό να τα κατανοήσουν βαθύτερα, να συνδέσουν φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους σημεία ή να προβάλουν διαφωνίες και αντεπιχειρήματα. Με άλλα λόγια, η διαλογική γραφή και ανάγνωση είναι ένας διαρκής αναστοχαστικός διάλογος με το κείμενο, τον εαυτό και τον έξω κόσμο.

Προτεινόμενα αναγνώσματα

Μελέτες

Michael Holquist, Διαλογικότητα. Ο Μπαχτίν και ο κόσμος του, μτφρ. Ιωάννα Σταματάκη, επιμ. Ειρήνη Δάγλα, Αθήνα: Gutenberg 2014.

Μάριος Α. Πουρκός (επιμ.), Προοπτικές και όρια της διαλογικότητας στον Μιχαήλ Μπαχτίν. Εφαρμογές στην ψυχολογία, την εκπαίδευση, την τέχνη και τον πολιτισμό, συλλογικό έργο, Πάτρα: Opportuna 2015.

Διαδίκτυο

https://www.huberthermans.org/

https://www.hearingvoices.gr/index.php/el

Λογοτεχνία

Λουκία Δέρβη, Ακούω φωνές, Αθήνα: Μεταίχμιο 2023.

Sebastian Barry, Η μυστική γραφή, μτφρ. Αύγουστος Κορτώ, επιμ. Ελευθερία Κοψιδά, Αθήνα: Καστανιώτης 2009 (μεταφορά στον κινηματογράφο το 2016 με σκηνοθεσία του Τζιμ Σέρινταν).

  • Σημ. Εδώ προτείνω μόνο λογοτεχνικά έργα που έχω διαβάσει η ίδια και με έχουν συγκινήσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Μπορείτε να κάνετε τις δικές σας προτάσεις πάντα με γνώμονα τη συνάφεια των προτεινόμενων έργων με το θέμα που πραγματεύεται το άρθρο.

Εσείς
Με ποιον τρόπο αναδεικνύει την πολυφωνία και τη διαλογικότητα το αγαπημένο σας λογοτεχνικό έργο;

Leave a Reply