Η παρατηρητικότητα είναι η ικανότητα να δίνουμε προσοχή στον κόσμο που μας περιβάλλει, να αντιλαμβανόμαστε τις διακριτές ιδιότητες των αντικειμένων, των προσώπων, των καταστάσεων, των φαινομένων και των αλλαγών που συμβαίνουν στον χώρο και στον χρόνο και να εξάγουμε νόημα από την αλληλεπίδρασή μας μαζί τους. Η ικανότητα παρατήρησης είναι απαραίτητη στην επιστήμη, στα περισσότερα επαγγέλματα, στις τέχνες και στη συγγραφή. Αν και μπορεί να αναπτυχθεί με διάφορες μεθόδους και τεχνικές, στην πραγματικότητα δεν πηγάζει παρά από το ενδιαφέρον, την περιέργεια και την επιθυμία μας να κατανοήσουμε βαθύτερα όσα συμβαίνουν γύρω μας και επηρεάζουν τη ζωή μας συχνά με απροσδόκητους τρόπους. Απαιτεί επομένως την εσωτερική μας ενεργοποίηση, τον εξωστρεφή προσανατολισμό των ενδιαφερόντων μας και μια κριτική σκέψη ανοικτή στο απρόβλεπτο.
Χωρίς αμφιβολία, αυτό που συνήθως κεντρίζει την περιέργεια και την προσοχή μας είναι το παράδοξο, κάτι που δεν έχουμε ξαναδεί να συμβαίνει και μας προκαλεί απορία. Άλλωστε, τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης εντοπίζουν τις απαρχές της γνώσης και της φιλοσοφίας στο θαυμάζειν το άτοπον, δηλαδή στην τάση των ανθρώπων να παρατηρούν τον κόσμο γύρω τους και να θέτουν ερωτήματα για τη φύση του. Ωστόσο, με την παρατηρητικότητα μπορούμε να προχωρήσουμε πέρα από το προφανές του ατόπου και την εύλογη απορία. Μπορούμε, για παράδειγμα, να φτάσουμε στην ανακάλυψη των κρυφών συνδέσεων που διέπουν τη δομή πολλών τυποποιημένων συστημάτων, καθημερινών λειτουργιών ή μοτίβων συμπεριφοράς που έχουμε μάθει να αποδεχόμαστε και να προσπερνάμε μηχανικά ως δεδομένες και αυτονόητες κανονικότητες. Από αυτή την άποψη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η περιέργεια, η απορία και η παρατηρητικότητα είναι τα πυροδοτικά συστατικά μιας επανάστασης κατά του δεδομένου και του αυτονόητου που τείνουν να καλλιεργούν την αδιαφορία, την απάθεια και την παθητικότητα. Χωρίς αυτά τα συστατικά, δεν θα υπήρχε γνώση, τέχνη, επιστήμη, πρωτοπορία, καινοτομία, δημιουργικότητα, αλλαγή. Ακόμα και στην πολιτική μας ζωή, γνωρίζουμε από την κοινή εμπειρία ότι καμία δημαγωγική εξουσία δεν αισθάνεται άνετα να λογοδοτεί σε περίεργους και παρατηρητικούς πολίτες που θέτουν ερωτήματα και ζητούν απαντήσεις.
Η παρατηρητικότητα είναι εξίσου σημαντική στη συγγραφή, η οποία δεν είναι μόνο παρόρμηση, διαίσθηση, φαντασία και συναίσθημα αλλά και ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την εξωτερική πραγματικότητα, κατανοούμε τις συνεπαγωγές των ερεθισμάτων που λαμβάνουμε από τα περιβάλλοντά μας και συσχετίζουμε πρόσωπα, αντικείμενα και φαινόμενα μεταξύ τους. Στην πραγματικότητα, αυτοί οι φαινομενικά αντίθετοι τρόποι γραφής, που φέρνουν την ευαισθησία σε σύγκρουση με τη λογική, δεν είναι αλληλοαποκλειόμενοι αλλά συμπληρωματικοί ο ένας προς τον άλλον. Η παρατήρηση του κόσμου γύρω μας μπορεί να μας βοηθήσει να εμπλουτίσουμε τον εσωτερικό μας κόσμο, αλλά και να αποτελέσει πηγή ανεξάντλητων εμπνεύσεων και ιδεών για την ανακάλυψη του βαθύτερου νοήματος ενός φαινομένου, την αξιολόγηση ετερόκλητων πληροφοριών, την εξαγωγή συμπερασμάτων, την ανταπόκριση σε προκλήσεις, την επιλογή ανάμεσα σε εναλλακτικές λύσεις και πολλά άλλα.
Οι τεχνικές που συνήθως προτείνονται για την εξάσκηση της παρατηρητικότητας αποσκοπούν κυρίως στα παρακάτω.
Ενθάρρυνση της αυτοκατευθυνόμενης μάθησης, κάνοντας τη δική μας έρευνα και αναζήτηση περισσότερων πληροφοριών γύρω από τα αντικείμενα, τους χαρακτήρες, τις συμπεριφορές, τις καταστάσεις και τα φαινόμενα που μας προκαλούν το ενδιαφέρον και θέλουμε να φτάσουμε σε βαθύτερα επίπεδα κατανόησης των ιδιοτήτων τους.
Καλλιέργεια της μνήμης, της αναλυτικής ικανότητας και της κριτικής σκέψης στη συλλογή και επεξεργασία ετερόκλητων πληροφοριών για τον προσδιορισμό ενός προβλήματος ή ενός διλήμματος.
Ανάπτυξη της ικανότητας να θέτουμε καίριες και στοχευμένες ερωτήσεις γύρω από τα αντικείμενα που επιλέγουμε να παρατηρήσουμε, εστιάζοντας όχι μόνο στη συνολική τους εικόνα αλλά κυρίως στις λεπτομέρειες που τα καθιστούν διακριτά από άλλα παρόμοια αντικείμενα.
Ενίσχυση τόσο της συναισθηματικής νοημοσύνης όσο και της γνωστικής ενσυναίσθησης, ώστε να αντιλαμβανόμαστε και να κατανοούμε βαθύτερα τα συναισθήματα, τις ικανότητες, τις αντιλήψεις, τις πράξεις, τις αντιδράσεις και τις αλλαγές στην συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων.
Ενίσχυση της ενσυνείδητης παρουσίας μας (mindfulness) στον χώρο και στον χρόνο που ασκούμε τις καθημερινές μας δραστηριότητες, αποφεύγοντας τους περισπασμούς που μας εμποδίζουν να επικεντρωθούμε σε αυτό που κάνουμε, είτε βρισκόμαστε στη φύση είτε σε κλειστούς χώρους.
Υιοθέτηση της αυτοπαρατήρησης, μίας από τις πιο δύσκολες στην εφαρμογή τους τεχνικές, καθώς απαιτεί μεγάλο βαθμό συνειδησιακής αυτονόμησης, δηλαδή την αποστασιοποίηση μας από το Εγώ και τη μετατροπή μας σε παρατηρητή των δικών μας συναισθημάτων, συμπεριφορών και αλλαγών στο πλαίσιο μιας κατάστασης.
Ανάπτυξη της ικανότητας να διαβάζουμε τα μη λεκτικά σημεία της έκφρασης και τη γλώσσα του σώματος.
Αξιοποίηση των αισθήσεων μας για να αποτυπώσουμε στη μνήμη μας σχήματα, ήχους, οσμές, γεύσεις και υφές των πραγμάτων που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας.
Τήρηση ενός ημερολογίου ή σημειωματαρίου στο οποίο καταγράφουμε και περιγράφουμε τις λεπτομέρειες που αντιληφθήκαμε, τις σκέψεις που κάναμε και τα ερωτήματα που μας δημιουργήθηκαν καθώς παρατηρούσαμε κάποιο πρόσωπο, ζώο, αντικείμενο ή φαινόμενο.
Κλείνοντας, θα ήθελα να μοιραστώ ένα προσωπικό βίωμα. Συνήθως περπατάω στον δρόμο βιαστική και χαμένη στις σκέψεις μου. Μια μέρα, όμως, βγαίνοντας από το μετρό στην Πλατεία Συντάγματος, την προσοχή μου τράβηξαν ένας γέρος ζητιάνος κι ένας νεαρός κιθαρίστας του δρόμου που έστεκαν δίπλα δίπλα. Δεν ξέρω γιατί, αλλά αμέσως ήρθε στο μυαλό μου η παλιά ελληνική ταινία του Γιώργου Τζαβέλλα Κάλπικη λίρα (1955) και το επεισόδιο με την ιερόδουλη και τον ψευτο-τυφλό ζητιάνο που έκαναν πιάτσα στο ίδιο σημείο. Αναρωτήθηκα αν ο γέρος ζητιάνος και ο νεαρός κιθαρίστας είχαν κάποια σχέση μεταξύ τους, αν μιλούσαν τις ώρες που βρίσκονταν εκεί και τι έλεγαν. Στάθηκα παράμερα και άρχισα να τους παρατηρώ διακριτικά, προσπαθώντας να κρατήσω στη μνήμη μου τα χαρακτηριστικά τους, τα ρούχα τους, τη στάση του σώματος, τις κινήσεις, τα βλέμματά τους.
Για κάποιον ανεξήγητο λόγο, τις επόμενες μέρες δεν μπορούσα να βγάλω τις μορφές τους από το μυαλό μου. Μοιράστηκα τις σκέψεις μου με τους φίλους μου και αποφασίσαμε να γράψουμε όλοι μαζί ένα μικρό μονόπρακτο με τη μέθοδο του καταιγισμού των ιδεών. Για κάμποσο διάστημα, συναντιόμασταν μόνο γι’ αυτό και από τις συναντήσεις αυτές, που ήταν τρυφερές, σκληρές κι αστείες μαζί, προέκυψαν τρεις παραλλαγές της υποτιθέμενης σχέσης μεταξύ του γέρου ζητιάνου και του νεαρού κιθαρίστα με τους αντίστοιχους διαλόγους. Δεν θελήσαμε να καταλήξουμε σε κάποια από αυτές, αλλά τις παίξαμε όλες, ώστε να μπορούμε όλοι να συμμετέχουμε με κάποιο ρόλο.
Είχε περάσει αρκετός καιρός, όταν πήγα ξανά στην Πλατεία Συντάγματος με σκοπό να τους βρω, να τους μιλήσω και να γράψω την πραγματική τους ιστορία. Με λύπη μου συνειδητοποίησα ότι είχα αργήσει πολύ. Οι μορφές που μου είχαν χαρίσει τόσα υπέροχα βράδια με τους φίλους μου είχαν εξαφανιστεί. Εύχομαι να είναι καλά, όποιοι κι αν είναι, όπου κι αν βρίσκονται…
Προτεινόμενα αναγνώσματα
Kipling, Rudyard (Βραβείο Νόμπελ 1907), Κιμ, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, επιμ. Σταύρος Πετσόπουλος, Αθήνα: Εκδ. Άγρα 2019.
Μιράλιες, Φρανσέσκ, Η καθημερινή μαγεία των ασήμαντων πραγμάτων. Μυθιστόρημα, μτφρ. από τα ισπανικά Θεοδώρα Δαρβίρη, Αθήνα: Εκδ. Ψυχογιός 2012.
- Σημ. Όπως και στην περίπτωση του Μοιραίου Τανγκό, ο τίτλος της ελληνικής μετάφρασης είναι εντελώς διαφορετικός από τον τίτλο του ισπανικού πρωτοτύπου, Amor en minúscula (δηλ. «έρωτας με πεζά γράμματα» ή, αλλιώς, «έρωτας με μικρό»). Με τον τίτλο αυτό, ο Ισπανός συγγραφέας θέλησε να κάνει ένα λογοπαίγνιο με τις έννοιες του μικρού και του πεζού, για να δείξει ότι ο «Μεγάλος Έρωτας», που συνήθως γράφουμε με κεφαλαία για να τονίσουμε τη σημασία του στη ζωή μας, μπορεί κάλλιστα να προκύψει από μικρές και φαινομενικά ασήμαντες λεπτομέρειες της πεζής καθημερινότητας, όπως για παράδειγμα την εισβολή ενός αδέσποτου γάτου στο σπίτι μας.
Εσείς
Θυμάστε κάποια ασήμαντη λεπτομέρεια που είχε διαφύγει την προσοχή σας, αλλά αποδείχτηκε καθοριστική σε μια σημαντική εξέλιξη στη ζωή σας;
