Τι είναι το νουάρ; Το μυαλό μας τρέχει σχεδόν αυτόματα στα χολιγουντιανά εγκληματικά δράματα και ψυχολογικά θρίλερ με τις έκκεντρες κινηματογραφικές λήψεις και τις έντονες φωτοσκιάσεις. Ωστόσο, η νουάρ σεναριογραφία έχει τις ρίζες της στην αφετηρία της αστυνομικής λογοτεχνίας κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, όταν η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία θεσμοθέτησαν τον ρόλο της αστυνομίας στην εξιχνίαση εγκλημάτων, με την κάθε χώρα να αποδίδει τα δικά της «εθνικά» χαρακτηριστικά στους αστυνομικούς, στους ιδιωτικούς ντετέκτιβ, στους εγκληματίες και στις μεταξύ τους σχέσεις.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το νουάρ ξεκίνησε με τον Έντγκαρ Άλαν Πόε και άρχισε να διαδίδεται από τη δεκαετία του 1920 ταυτόχρονα με τη γέννηση του οργανωμένου εγκλήματος και των γκανγκστερικών συμμοριών που προωθούσαν την πορνεία και τον τζόγο σε συνθήκες οικονομικής ύφεσης, οι οποίες επιτάθηκαν δραματικά μετά το μεγάλο κραχ του 1929. Ωστόσο, αναπτύχθηκε κυρίως κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, όταν η κυριαρχία της αντικομμουνιστικής υστερίας και του εταιρικού καπιταλισμού είχαν ολέθρια επίδραση στα κινήματα της πρωτοπορίας και στις κοινότητες των καλλιτεχνών, των συγγραφέων και των δημοσιογράφων. Το νουάρ εξέφρασε το «σκότος» αυτής της περιόδου με την άρνησή του να αναπαράγει τις συμβάσεις της αστικής ευταξίας και ευπρέπειας που κυριαρχούσαν στις έμφυλες και στις ταξικές σχέσεις, δημιουργώντας αλλοτριωμένους και αποπροσανατολισμένους αντιήρωες και αντιηρωίδες που βούλιαζαν στην εξαχρείωση κάτω από συνθήκες βίας, φόβου και ανασφάλειας. Όπως σημειώνει ο Bryan Palmer (Κουλτούρες της νύχτας, σ. 591-592),
…το φορμαλιστικό σκοτάδι του νουάρ εξακολουθούσε να δίνει τη δυνατότητα της περιγραφής των υπόγειων δύσοσμων ρευμάτων του καπιταλισμού, να παρατραβάει τις ηθικές ιστορίες μιας υπόγειας πόλης, όπου τα προϊόντα του τίμιου μόχθου βγαίνουν πάντα ζημιωμένα μπροστά στις κομπίνες της διαφθοράς και της κερδοσκοπικής ανηθικότητας, όπου ο ξεπεσμένος πλούσιος και ο αετονύχης γκάνγκστερ εξουσιάζουν την οικονομία του εύκολου χρήματος και τον έλεγχο που ασκεί αυτό το χρήμα στην καλή ζωή. Στο νουάρ, τα θέλγητρα της νύχτας εκτοπίζουν πάντα τα θέλγητρα της ημέρας και, ευκαιρίας δοθείσης, οι αντιήρωες του νουάρ επιλέγουν αναπόφευκτα προδοσίες και κλοπές ή ακόμη και φόνους αντί για τον τίμιο μόχθο και τη σκληρή δουλειά. Το ότι αυτοί οι αντιήρωες ήταν αδύνατον να κερδίσουν στο παιχνίδι του καπιταλισμού είναι αυτό που έκανε το νουάρ μέσο ελκυστικό για τους προοδευτικούς του Χόλιγουντ…
Την ίδια περίοδο, η εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών αναμιγνύεται στην εγκαθίδρυση και υποστήριξη αυταρχικών ή/και δικτατορικών καθεστώτων στη Νότια Αμερική. Στην Πόλη του Μεξικού και στο Μπουένος Άιρες, που διέθεταν αξιόλογη εκδοτική παραγωγή, υπήρχαν ήδη από τον Μεσοπόλεμο διάφορες εγχώριες παραλλαγές του ευρωπαϊκού αστυνομικού μυθιστορήματος και του χολιγουντιανού νουάρ. Στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό είναι γνωστά τα αφηγήματα του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ο οποίος εστιάζει συστηματικά στη λαϊκή κουλτούρα και στους ηθικούς κώδικες των αντισυμβατικών ηρώων του υποκόσμου που δρουν στις περιθωριοποιημένες συνοικίες του Μπουένος Άιρες. Η ανεκτίμητη συμβολή του Μπόρχες στην εξέλιξη του αστυνομικού μυθιστορήματος είναι ο συνδυασμός της αστυνομικής αφήγησης με λογοτεχνικές καινοτομίες στη φόρμα, δημιουργώντας έτσι μια παράδοση αφηγηματικής ελευθερίας σε σχέση με τους κλασικούς τρόπους αποκάλυψης του ενόχου. Ωστόσο, η μεγάλη ώθηση του νουάρ της Λατινικής Αμερικής έρχεται από τις πολιτικές εξελίξεις και τις κοινωνικές ανακατατάξεις.
Το 1956, η Επιχείρηση σφαγή του Αργεντινού ιρλανδικής καταγωγής Rodolfo Walsh εισάγει ένα νέο είδος γραφής: τη λογοτεχνία-ντοκουμέντο ή το μυθιστόρημα χωρίς μυθοπλασία που συνδυάζει τη λογοτεχνική αφήγηση με τις μεθόδους της ερευνητικής δημοσιογραφίας. Στηριζόμενος σε πραγματικά γεγονότα και στις μαρτυρίες ανθρώπων που τα έζησαν, ο Ουόλς δημιούργησε ένα θρυλικό βιβλίο που αποκαλύπτει και καταγγέλλει τις μυστικές εκτελέσεις που διενήργησε το στρατιωτικό καθεστώς που ανέτρεψε τον Περόν το 1955. Χωρίς μελοδράματα και πολιτικολογίες, η οπτική γωνία εκείνων που έζησαν τα γεγονότα υπήρξε μια συνειδητή επιλογή του Ουόλς, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο προσέφερε σε όσους εναντιώθηκαν στα στρατιωτικά καθεστώτα της εποχής την παρηγοριά ότι η φωνή τους ακούγεται και καταγράφεται ως αξιόπιστο αποδεικτικό υλικό. Ταυτόχρονα, θέτει επί τάπητος το ζήτημα της κοινωνικής ευθύνης των διανοουμένων, συνδέοντας τη λογοτεχνία με την πολιτικοποιημένη δράση.
Τη δεκαετία του 1970, σε όλες σχεδόν τις λατινοαμερικανικές χώρες εγκαθίστανται στρατιωτικές δικτατορίες, οι οποίες αποδεικνύονται ιδιαίτερα στυγνές, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της Χιλής και της Αργεντινής. Ανεξήγητες εξαφανίσεις, δολοφονίες, βασανιστήρια, παιδιά αριστερών γονέων δίνονται παράνομα για υιοθεσία σε δεξιές οικογένειες. Την ίδια περίοδο, αγροτικοί πληθυσμοί μεταναστεύουν μαζικά στις πόλεις, οι οικονομικές ανισότητες αυξάνονται, η εγκληματικότητα εξαπλώνεται, η κοινωνική δυσαρέσκεια και η αντίσταση στον αυταρχισμό των κρατικών μηχανισμών προκαλούν τρόμο και ανασφάλεια στα καθεστώτα και στους υποστηρικτές τους στους κόλπους των εγχώριων ελίτ. Αυτή η μεγάλη κοινωνική και πολιτική στροφή αναπόφευκτα επηρεάζει τη φύση του αστυνομικού μυθιστορήματος. Γράφει ο Ανδρέας Αποστολίδης (Λάτιν νουάρ, σ. 26):
[Στο αστυνομικό μυθιστόρημα] ο κακούργος είναι παραδοσιακά ένα μεμονωμένο άτομο με αποκλίνουσα συμπεριφορά, ένα άτομο μοχθηρό, άπληστο, κακό. Τώρα υπάρχει η αίσθηση ότι μοχθηρό είναι κατά μια έννοια ένα εξ ολοκλήρου διεφθαρμένο κράτος και ο ντετέκτιβ όλο και περισσότερο ένας παρείσακτος που θέτει υπό αμφισβήτηση τις αξίες του κατεστημένου. Ειδικά το φαινόμενο του μιλιταρισμού προκαλεί υποβόσκουσα αγωνία στην κοινωνία και ο ντετέκτιβ μετατρέπεται σε ερευνητή των εγκλημάτων του καθεστώτος.
Είναι η ιδρυτική στιγμή του λάτιν νουάρ (Latin noir) ή «μαύρου μυθιστορήματος» («novela negra») ή «νέου αστυνομικού μυθιστορήματος» («neopolicíaco») της Λατινικής Αμερικής. Η ενσωμάτωση του γεωγραφικού προσδιορισμού αποβλέπει στη διαφοροποίηση του είδους από το σκανδιναβικό νουάρ (Nordic noir), στο οποίο συνήθως πρωταγωνιστούν ομάδες αστυνομικών ή/και δικηγόρων που δίνουν έμφαση στη διαδικασία της αστυνομικής έρευνας (αυτοψίες, ιατροδικαστικές εκθέσεις, ανακρίσεις κ.ά.). Συνεχίζοντας τη μεγάλη λογοτεχνική, θεατρική και κινηματογραφική παράδοση του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα, η κριτική των κοινωνικών παθογενειών δεν λείπει από το σκανδιναβικό νουάρ. Ωστόσο, οι έννοιες της ενοχής, της τιμωρίας και της ευθύνης συχνά προσλαμβάνουν ένα χαρακτήρα ατομικής εσωτερικότητας θρησκευτικού τύπου από την οποία απουσιάζει το αίτημα της πολιτικοποίησης (με την έννοια της κινητοποίησης των πολιτών) για την αποκάλυψη της αλήθειας και την απόδοση δικαιοσύνης που ενυπάρχει στον πυρήνα του λάτιν νουάρ. Άλλωστε, πολλοί από τους συγγραφείς του λάτιν νουάρ υπήρξαν οι ίδιοι ενεργά μέλη του φοιτητικού κινήματος, δάσκαλοι σε εργατικές συνοικίες, οργανωτές κινημάτων για το δικαίωμα στην ψήφο, δημοσιογράφοι που μάχονταν κατά της παραπληροφόρησης και της εκλογικής νοθείας, ακόμα και ένοπλοι αντάρτες των πόλεων.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, το λάτιν νουάρ εξελίχθηκε σε μια μορφή αντίστασης στις δικτατορίες. Συνδυάζοντας το παραδοσιακό αστυνομικό μυθιστόρημα με τη σύγχρονη πολιτική ιστορία της Λατινικής Αμερικής, έθεσε ως κύριο στόχο του να εξιχνιάσει, να αποκαλύψει και, κυρίως, να μην αφήσει να ξεχαστούν τα εθνικά εγκλήματα που διέπραξαν τα στρατιωτικά καθεστώτα. Ιδιαίτερα κατά τη μετάβαση στη δημοκρατία τη δεκαετία του 1980, τα αιτήματα για αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, απόδοση δικαιοσύνης και διατήρηση της ιστορικής μνήμης έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην περαιτέρω εξέλιξη του λάτιν νουάρ μέσα σε ένα θολό πολιτικό τοπίο στο οποίο η επίσημη στρατηγική του κράτους ενθάρρυνε τη λήθη του παρελθόντος, δημιουργώντας στους πολίτες μια διάχυτη αίσθηση συγκάλυψης και αποσιώπησης. Τις δυσκολίες που ενείχε το εγχείρημα του λάτιν νουάρ θυμάται ο Πάκο Τάιμπο (Λάτιν νουάρ, σ. 28):
Την εποχή εκείνη, στα μισά του ‘70, μερικοί συγγραφείς σκόρπιοι εδώ κι εκεί θέλησαν να δημιουργήσουν ένα νέο, μαύρο αστυνομικό μυθιστόρημα της Λατινικής Αμερικής. Πώς στο δαίμονα θα δουλέψεις με αστυνομικούς όταν οι αστυνομίες στη Λατινική Αμερική ήταν η «δύναμη του κακού»; Στην Αργεντινή είχαν το στίγμα των 30.000 εξαφανισμένων, πώς να φτιάξεις έναν αστυνομικό σε μια χώρα όπου το βασικό θέμα προς αποκάλυψη ήταν τα εγκλήματα του κράτους; Ήσουν αναγκασμένος να επανεφεύρεις το είδος στη Λατινική Αμερική.
Πράγματι, αυτό που διαφοροποιεί την επινόηση του λάτιν νουάρ από άλλες «εθνικές» ή «γεωγραφικές» σχολές αστυνομικού μυθιστορήματος είναι η αγεφύρωτη απόσταση ανάμεσα στο προσωπικό βίωμα και τη σκληρή πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου – ενός κόσμου απρόβλεπτου στον οποίο κυριαρχεί ο κυνισμός και η αμφιβολία και στον οποίο οι έρευνες δεν καταλήγουν πουθενά, οι εγκληματίες δεν τιμωρούνται, η αναζήτηση της αλήθειας και η απόδοση της δικαιοσύνης δεν μπορούν να έχουν αίσιο τέλος. Η μόνη ελπίδα που προσφέρει το λάτιν νουάρ είναι ότι ο ερευνητής δεν θα εγκαταλείψει την προσπάθεια, αλλά θα παραμείνει αφοσιωμένος στον σκοπό του ως άλλος Δον Κιχώτης και θα συνεχίσει να ψάχνει την αλήθεια…
Προτεινόμενα αναγνώσματα
Αποστολίδης, Ανδρέας, Λάτιν νουάρ. Η Λατινική Αμερική μέσα από τους συγγραφείς και τις αστυνομικές ιστορίες τους, Αθήνα: Εκδ. Άγρα 2021.
Palmer, Bryan D., «Νουάρ» στο: Κουλτούρες της νύχτας. Νυχτερινές περιηγήσεις στις ιστορίες παράβασης από το Μεσαίωνα μέχρι σήμερα, μτφρ. Τρισευγένη Παπαϊωάννου, Αθήνα: Εκδ. Σαββάλας 2006, σ. 586-609.
Λογοτεχνία
Walsh, Rodolfo-Jorge, Επιχείρηση σφαγή, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος, επιμ. Βενετία Καίσαρη, Αθήνα: Εκδ. Ακυβέρνητες Πολιτείες 2018.
Φλαϊσχάουερ, Βόλφραμ, Μοιραίο Τανγκό, μτφρ. Μαρτίνα Κόφφα, Αθήνα: Εκδ. Ψυχογιός 2012.
- Σημ. Ο Γερμανός συγγραφέας επέλεξε ως τίτλο του μυθιστορήματός του το πασίγνωστο τάνγκο του Άστορ Πιατσόλα «Τρία λεπτά με την πραγματικότητα». Προφανώς, είχε τους λόγους του, οι οποίοι αποκαλύπτονται σταδιακά με ποικίλους τρόπους σε διάφορα σημεία της πλοκής. Δυστυχώς, στην ελληνική μετάφραση ο πρωτότυπος τίτλος της γερμανικής έκδοσης παραποιήθηκε πιθανότατα για εμπορικούς λόγους. Δεν γνωρίζω την εμπορική πορεία του συγκεκριμένου βιβλίου, όποιος όμως γνωρίζει στοιχειωδώς τον πολιτικό συμβολισμό του τάνγκο (όπως τονίζεται στα ισπανικά και όχι «τανγκό», όπως τονίζεται στα γαλλικά) στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Αργεντινής και ιδιαίτερα της πόλης του Μπουένος Άιρες μπορεί πολύ εύκολα να καταλάβει ότι πρόκειται για παραποίηση του τίτλου με ή χωρίς τη συναίνεση του ίδιου του συγγραφέα. Καλό θα ήταν πάντως εκδότες, μεταφραστές και επιμελητές να μην κακοποιούν τους πρωτότυπους τίτλους των βιβλίων, ακολουθώντας «πιασάρικες» εμπορικές συνταγές («σεξ και πολιτική» στην προκειμένη περίπτωση) για να καταστήσουν τα βιβλία πιο ελκυστικά στο αγοραστικό κοινό. Υπάρχουν πολλοί αναγνώστες και αναγνώστριες εκεί έξω που ξέρουν και ψάχνουν πολλά περισσότερα από αυτά που τους δίνουμε.
Κινηματογράφος
«Το μυστικό στα μάτια της» («El secreto en sus ojos»). Ταινία αργεντινο-ισπανικής παραγωγής του 2009, βασισμένη στο μυθιστόρημα του Eduardo Sacheri, La pregunta en sus ojos (2005). Η σκηνοθεσία είναι του Juan José Campanella, ο οποίος συνεργάστηκε με τον Σακέρι στη συγγραφή του σεναρίου για την έρευνα που διεξάγουν δύο δικαστές (ένας άνδρας και μία γυναίκα) γύρω από τον βιασμό και τη δολοφονία μιας νεαρής γυναίκας στην Αργεντινή της δεκαετίας του 1970. Η πλοκή διερευνά το ζοφερό πολιτικό και κοινωνικό κλίμα αυτής της περιόδου, περιγράφει τις επανειλημμένες αλλά ατελέσφορες προσπάθειες εντοπισμού του ενόχου και καταλήγει μετά από είκοσι πέντε χρόνια στην αποκάλυψη μιας εξωθεσμικής δικαιοσύνης που είχε επιφυλάξει στον δολοφόνο μια τιμωρία τόσο απάνθρωπη όσο και το έγκλημα που διέπραξε. Το 2010 η ταινία απέσπασε το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας και έλαβε πολλά ακόμα βραβεία.
Εσείς
Αν ήσασταν συγγραφέας-ερευνητής/ερευνήτρια, ποιο τέλος θα δίνατε στη δική σας αστυνομική ιστορία; Θα οδηγούσατε τον ένοχο στη δικαιοσύνη, θα καταφεύγατε στην αυτοδικία, θα εγκαταλείπατε την προσπάθεια ή θα συνεχίζατε να ψάχνετε την αλήθεια;
