Τι είναι η αφήγηση και πώς λειτουργεί; Ανασκαλεύοντας αθέατες όψεις της αφήγησης, ο γνωστικός ψυχολόγος Jerome Bruner (1915-2016) μας καλεί να πάμε πέρα από την πληροφορία, να στοχαστούμε το νόημα των ιστοριών που λέμε για την καθημερινή μας πραγματικότητα και να προσπαθήσουμε να φανταστούμε τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας με έναν τρόπο διαφορετικό, λιγότερο κυνικό και περισσότερο ανθρώπινο.
Ο περίπλους της γης
Ως γνήσιος αριστοτελικός, ο Μπρούνερ μας θυμίζει την ξεχασμένη θέση του Αριστοτέλη για την «περιπέτεια»: ένα ανθρώπινο σφάλμα προκαλεί μια αιφνίδια μεταβολή των καταστάσεων με τις συνέπειες που είναι αναμενόμενο και λογικά πιθανό να επισυμβούν στον κόσμο των ανθρώπων. Για τον ίδιο τον Αριστοτέλη, η περιπέτεια γίνεται καλύτερη, όταν οδηγεί στην «αναγνώριση», δηλαδή στη μετάβαση από την άγνοια στην επίγνωση, αφού τα ανθρώπινα σφάλματα δεν γίνονται από κακία αλλά κυρίως από έλλειψη γνώσης.
Η περιπέτεια εκτυλίσσεται μέσα σε ένα υλικό τοπίο δράσης συνυφασμένο με το γεμάτο από σκέψεις, συναισθήματα και μυστικά συνειδησιακό τοπίο των χαρακτήρων. Η άρνηση της Κλυταιμνήστρας να κατανοήσει, να αποδεχτεί, να συναινέσει και να συγχωρέσει τον Αγαμέμνονα για τη θυσία της Ιφιγένειας είναι ένα από τα αγαπημένα παραδείγματα του Μπρούνερ, όταν θέλει να μας δείξει την ένταση και την έκταση των συγκρούσεων που μπορεί να προκαλέσει μια ανατροπή των ηθικών κανόνων στους οποίους βασίζεται η συνοχή μιας κοινότητας.
Ωστόσο, σε αυτήν τη γεμάτη ένταση εκτίναξη της συνείδησης από το κανονικό και το οικείο στην αβεβαιότητα αυτού που είναι πιθανό να συμβεί, ο Μπρούνερ δεν βλέπει μόνο την τραγωδία της ατελούς ανθρώπινης κατάστασης αλλά και μια κρυμμένη δυνατότητα: με τις αφηγήσεις μας και με τον τρόπο που ερμηνεύουμε την πραγματικότητα μπορούμε να μεταμορφώσουμε τις εμπειρίες μας και να δώσουμε ένα νέο και πιο ελπιδοφόρο νόημα στον κόσμο του πιθανού. Αξιοποιώντας αυτή τη δυνατότητα, οι ιστορίες μας δεν θα αναφέρονται πια μόνο σε αυτό που ήμασταν στο παρελθόν, αλλά και σε αυτό που είμαστε σήμερα, καθώς και σε αυτό που θα μπορούσαμε να γίνουμε στο μέλλον. Αυτή είναι για τον Μπρούνερ η ουσία της λογοτεχνίας, «η μόνη μας ελπίδα ενάντια στη μακριά γκρίζα νύκτα».
Αυτό το γνώριζε πολύ καλά ο Πλάτων, όταν ήθελε να διώξει τους ποιητές από την ιδανική Πολιτεία του. Ακόμα και χωρίς τη διδασκαλία του Πλάτωνα, το γνωρίζουν όλοι οι τύραννοι που μισούν όσους μυθιστοριογράφους δεν αφήνουν χώρο για την τυραννία στους πιθανούς κόσμους που δημιουργούν. Το γνωρίζουν επίσης οι επιστήμονες με τις «απρόσωπες» επιστημονικές προσεγγίσεις που παραβλέπουν την αχρειότητα εκείνων που κερδίζουν την εξουσία με βρώμικα μέσα. Το γνωρίζουν όμως και οι ιστορικοί και οι θεράποντες των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών που έχουν ως έργο να αποκαλύπτουν τα κίνητρα και τις συνθήκες που φέρνουν τους τυράννους στην εξουσία. Το γνωρίζουν και όλοι οι αντάρτες, οι επαναστάτες, οι πρωτοπόροι και οι μεταρρυθμιστές.
Ο ίδιος ο Μπρούνερ άσκησε δριμεία κριτική στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη μαζική άρνηση των πολιτών να αντιμετωπίσουν τις διχαστικές ανισότητες και να κατανοήσουν ότι η περιβόητη αμερικανική αρμονία δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση. Πώς περνάμε από τον μύθο στην κατανόηση; Στη θέση της αυταπάτης, ο Μπρούνερ αναζητά μια «ανάταση» ικανή να μας κάνει να πάψουμε να ζούμε με τις σκοτεινές πλευρές του εαυτού μας, να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο δίνουμε νόημα στη ζωή μας και να αρθούμε πάνω από την πανουργία με την οποία επινοούμε ιστορίες με ψέματα και δικαιολογίες, για να μεταθέσουμε τις ευθύνες στους άλλους και να προωθήσουμε τους ατομικούς μας υστερόβουλους στόχους.
Η αριστοτελική αφήγηση-περιπέτεια είναι ένας τρόπος να κάνουμε το άλμα από τη μοχθηρία του σκιώδους στη διαύγαση του σχήματος που δίνουμε στην πραγματικότητα, όταν τη μεταμφιέζουμε σε ιστορία, μύθο, παραμύθι, ψευδαίσθηση. Ένας άλλος τρόπος είναι η αφήγηση-πρόβλημα, όπως την περιγράφει ο κριτικός της λογοτεχνίας Kenneth Burke και μας τη μεταφέρει ο Μπρούνερ με τον δικό του τρόπο. Με τη γραμματική του κοινού νου, αφηγούμαστε πραγματικές ή πλασματικές ιστορίες για το ποιος έκανε τι σε ποιον, με ποια πρόθεση, με ποιο αποτέλεσμα, σε ποιο περιβάλλον, ποια χρονική στιγμή και με ποια μέσα. Αλλά δεν φτάνει. Αυτό που πραγματικά θέτει σε κίνηση μια ιστορία είναι κάτι αταίριαστο, κάποια ασυμφωνία, μια ανισορροπία ανάμεσα στο δρων υποκείμενο, στην εκτέλεση της δράσης, στην επίτευξη του στόχου σε μια αναγνωρίσιμη συνθήκη και στη χρήση ορισμένων μέσων. Κάθε τέτοιο πρόβλημα μπορεί να αναφέρεται σε ατομικά ανθρώπινα δεινά, όπως για παράδειγμα στην επίγνωση ενός αταίριαστου γάμου, ταυτόχρονα όμως μπορεί να εμπεριέχει τη δυνατότητα να προσλάβει συλλογικές διαστάσεις, όπως για παράδειγμα το ξύπνημα ενός αισθήματος κοινωνικής αδικίας. Κάθε ατομικό πρόβλημα που έχει την αφηγηματική δυναμική να αναδείξει συλλογικά δεινά μας επιτρέπει να δούμε τον εαυτό μας μέσα στην ιστορία του άλλου, να συναισθανθούμε τις δυσκολίες του και να στοχαστούμε τις δικές μας δυσκολίες.
Αυτά λοιπόν είναι μερικά από τα θαύματα που αποδίδει ο Μπρούνερ στη χρήση, στη λειτουργία και στις δυνατότητες της αφήγησης. Με τις ιστορίες μας οργανώνουμε τις εμπειρίες μας, δίνουμε νόημα στη ζωή μας και προσαρμόζουμε τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε στις βαθύτερες επιθυμίες μας και στους ανομολόγητους φόβους μας. Με τις ιστορίες μας εκφράζουμε τις προσδοκίες μας από τους άλλους και γεμίζουμε με αμφιβολία και αβεβαιότητα, όταν αυτές ματαιώνονται από τις μεταστροφές της ζωής. Ωστόσο, είναι ακριβώς αυτές οι λοξοδρομήσεις των προσδοκιών μας που κατεξοχήν μας απελευθερώνουν από την αναγκαστική κοινοτοπία της αυταπόδεικτης καθημερινότητας. Καθώς αφήνουμε πίσω την παιδική μας αφέλεια και αρχίζουμε να εξοικειωνόμαστε με το απροσδόκητο, οι ιστορίες μας μεταμορφώνονται. Γίνονται ταξίδια και περιγράφουν τα διλήμματα που μας κατατρέχουν, όταν μεταβαίνουμε από μια μονοσήμαντη πραγματικότητα που νομίζαμε πως θα κρατήσει για πάντα σε μια πολυπρισματική πραγματικότητα με πολλές αλήθειες και επιλογές. Εξερευνώντας αυτές τις επιλογές ως μελλοντικές δυνατότητες, γινόμαστε δημιουργοί εναλλακτικών κόσμων που θέτουν τις κοινωνικές μας αλληλεπιδράσεις στον πραγματικό κόσμο κάτω από μια νέα οπτική. Το νόημα που δίνουμε στο εναλλακτικό πρότυπο του κόσμου που έχουμε επιλέξει διαμορφώνει μια ολότελα νέα αφήγηση.
Προτεινόμενα αναγνώσματα
Jerome Bruner, Δημιουργώντας ιστορίες. Νόμος, Λογοτεχνία, Ζωή, μτφρ. Β. Τσούρτου, Κ. Πολυδάκη, Γ. Κουγιουμουτζάκης, επιστ. επιμ. Γ. Κουγιουμουτζάκης, Αθήνα: Πεδίο 2018.
Αριστοτέλης, Ποιητική, μτφρ. Δ. Λυπουρλής, επιμ. Δ. Λυπουρλής & Μ. Τατσίδη, Θεσσαλονίκη: Ζήτρος 2008. Βλ. και ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ποιητική (greek-language.gr)
Kenneth Burke, A Grammar of Motives, New York: Prentice Hall 1945. Βλ. και A Grammar of Motives – Kenneth Burke – Βιβλία Google
Εσείς
Περιπέτεια ή Πρόβλημα; Εσείς, ποιον τύπο πλοκής θα επιλέγατε;