Με ρωτάνε συχνά για τον συμβολισμό της σπείρας στο λογότυπο της ιστοσελίδας. Έτσι, αποφάσισα να γράψω κάτι για αυτό, ελπίζοντας ότι οι επισκέπτριες και οι επισκέπτες μου θα το βρουν ενδιαφέρον.
Η σπείρα είναι ένα πανάρχαιο σύμβολο που απαντάται σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο. Στους πολιτισμούς της Μεσογείου, του Αιγαίου, της Κρήτης και του ελλαδικού χώρου αναδείχθηκε κυρίως κατά τη νεολιθική εποχή, όταν αναπτύχθηκε η αρχιτεκτονική και η κεραμική πολύ πριν από την εμφάνιση του γραπτού πολιτισμού.
Η σπείρα σε νεολιθικά κεραμικά εκθέματα (5300-4500 π.Χ.) στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.
Το ελικοειδές σχήμα της σπείρας βρίσκεται παντού στη φύση, στο σύμπαν και στο ανθρώπινο σώμα. Τα κοχύλια που μαζεύουμε στις παραλίες, οι ανεμοστρόβιλοι, η περιφορά της Γης γύρω από τον εαυτό της και τον Ήλιο, ο σχηματισμός των γαλαξιών, οι μαύρες τρύπες, τα μορφοκλάσματα (φράκταλ), τα δακτυλικά μας αποτυπώματα, οι διακλαδώσεις των αιμοφόρων αγγείων μας, ακόμα και η δομή του DNA, όλα έχουν σπειροειδή μορφή.
Στην αρχαία ελληνική κοσμοθεώρηση, η σπείρα συνδέθηκε από πολύ νωρίς με την έννοια του χρόνου, αν και με τρόπο πολύ διαφορετικό από εκείνον που συμβολίζει ο τέλειος κύκλος στον οποίο το τέλος και η αρχή συμπίπτουν στο ίδιο σημείο. Ας δούμε πρώτα τον δεύτερο, τον τέλειο κύκλο.
Η κυκλική αντίληψη του χρόνου στην ουσία μιμείται τον κανονικό ρυθμό της εναλλαγής των εποχών και της διαδοχής των ετών. Κάθε τέλος (θάνατος) που επέρχεται το φθινόπωρο προαναγγέλλει μια νέα αρχή (αναγέννηση) την άνοιξη. Η φύση κάνει αυτόν τον κύκλο αδιάκοπα και, ως μέρος της φύσης, το ίδιο κάνει και ο άνθρωπος, ο οποίος εντάσσει και προσαρμόζει την ύπαρξή του στον ίδιο χωροχρονικό κύκλο, ρυθμίζοντας τις δραστηριότητές του (αγροτικές καλλιέργειες, κυνήγι, συλλογή και αποθήκευση τροφίμων κ.ά.) ανάλογα με τις εποχές. Άνθρωπος και φύση συγκροτούν μια ενιαία και αδιαχώριστη πραγματικότητα. Τα πάντα κινούνται μέσα στα κλειστά όρια αυτού του κύκλου πέρα από τα οποία υπάρχει το Χάος του Ησίοδου, το κενό και το τίποτα. Το μέλλον δεν είναι παρά η αέναη επανάληψη του παρελθόντος κι αυτή η αντίληψη για τον χρόνο, σε συνδυασμό με τον υπαρξιακό φόβο του θανάτου, τροφοδότησε τις γνωστές φιλοσοφίες περί αθανασίας μέσω των μετεμψυχώσεων που συναντάμε στους Πυθαγόρειους. Αλλά και ο Πλάτων πίστευε ότι οι ζωντανοί γεννώνται από τους πεθαμένους (Φαίδων, 72d-72e). Αναφερόμενος μάλιστα στον «θείο» ποιητή, όπως αποκαλούσε τον Πίνδαρο, συνομολογεί ότι, όταν η ψυχή του ανθρώπου φτάνει στο τέλος και όλοι νομίζουν ότι πεθαίνει, στην πραγματικότητα αναγεννάται και δεν πεθαίνει ποτέ (Μένων, 81b).
Παραλλαγμένες αυτές οι δοξασίες πέρασαν στον χριστιανικό συμβολισμό της ανάστασης εκ νεκρών, στον αναγεννησιακό νεοπλατωνισμό, αλλά και στη νεώτερη φιλοσοφία στην οποία οι ιδέες του Φρίντριχ Νίτσε για την «αιώνια επιστροφή» κατέχουν σεβαστή θέση. Με τα λόγια του ίδιου του Νίτσε (Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, σ. 213):
Όλα φεύγουν, όλα ξανάρχονται∙ αιωνίως γυρίζει ο τροχός τού Είναι. Όλα πεθαίνουν, όλα ξανανθίζουν, αιωνίως τρέχει η χρονιά τού Είναι. Όλα σπάνε, όλα συναρμόζονται εκ νέου∙ αιωνίως χτίζεται το ίδιο σπίτι τού Είναι. Όλα χωρίζονται, όλα ξανασυναντιούνται∙ αιωνίως μένει πιστό στον εαυτό του το δαχτυλίδι τού Είναι. Σε κάθε σύντομη στιγμή αρχίζει το Είναι∙ γύρω από κάθε εδώ γυρίζει η σφαίρα τού εκεί. Η μέση είναι παντού. Καμπύλο είναι το μονοπάτι της αιωνιότητας.
Όταν μιλάμε για την αρχαία ελληνική κοσμοθεώρηση, συνήθως αγνοούμε ή ξεχνάμε ότι κάθε άλλο παρά ενιαία υπήρξε. Δεν πίστευαν όλοι οι άνθρωποι, όλες οι πόλεις, όλες οι περιοχές στους ίδιους θεούς και στους ίδιους μύθους για τον φυσικό κόσμο και τη θέση του ανθρώπου στο σύμπαν. Δεν αντιλαμβάνονταν όλοι με τον ίδιο τρόπο την έννοια του χρόνου, για τον απλούστατο λόγο ότι κάθε γεωπολιτισμική ενότητα του αρχαίου ελληνικού κόσμου αναπτύχθηκε σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και κάτω από διαφορετικές ιστορικές συνθήκες. Σε αντίθεση με τον μυστικιστικό ιταλικό νότο και την κλασική Αθήνα, ο ιωνικός πολιτισμός ανέδειξε τη σπείρα ως σύμβολο ζωτικής δύναμης που αποτυπώθηκε στην τέχνη και στην αρχιτεκτονική, όπως για παράδειγμα στους περίφημους κίονες ιωνικού ρυθμού.
Η αρχική προέλευση του συμβόλου δεν είναι εξακριβωμένη, αλλά η εικασία ότι απεικονίζει τις καμπύλες και τους στροβιλισμούς των ψηλών κυμάτων της φουρτουνιασμένης θάλασσας ταιριάζει πολύ καλά με τη ναυτική κινητικότητα των μεσογειακών λαών. Η παρατηρητικότητα και η φαντασία των ανθρώπων της θάλασσας απεικόνισαν τη σπείρα με μια πολλαπλότητα κύκλων που δεν κλείνουν ποτέ, αλλά ανελίσσονται και περιστρέφονται σαν να βρίσκονται σε δίνη. Ως χρονικό σύμβολο, αυτή η ελικοειδής περιστροφή εμπεριέχει μια δυναμική κίνηση που υποδηλώνει τις αλλαγές και την εξέλιξη της ζωής. Άλλωστε, στην ιωνική φυσική φιλοσοφία, που ο πλατωνικός Σωκράτης απέρριπτε ως υλιστική, κάθε κίνηση λογίζεται ως μεταβολή, είτε πρόκειται για διαστολή και επέκταση είτε για συστολή και συμπύκνωση. Σε αντίθεση με την στατικότητα του τέλειου κύκλου, η σπείρα εισάγει την έννοια του μέλλοντος ως μια στροφή που οδηγεί στην υπέρβαση του παρελθόντος και στο ξεκίνημα ενός νέου κύκλου. Κάθε τέτοια στροφή αποτελεί μια ρωγμή στον κυκλικό ρου και στην αέναη επανάληψη της ιστορίας, ένα άνοιγμα των κλειστών ορίων που σηματοδοτεί μια νέα περιπλάνηση είτε προς τα πάνω, προς το Άπειρο του Αναξίμανδρου, είτε προς τα κάτω, προς το σταθερό κέντρο της ύπαρξης ως πηγή ζωής και δύναμης.
Στα ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΓΡΑΦΗΣ, η σπείρα συμβολίζει τις κατωφέρειες και τις ανωφέρειες των περιπλανήσεων της ζωής, τις λοξοδρομήσεις και τις αλλαγές στην πορεία του ταξιδιού, τους κυματισμούς και τους στροβιλισμούς της σκέψης, το πέρασμα από το πάντα ίδιο στο άγνωστο, στο ξαφνικό και στο απρόβλεπτο, τις ερωτήσεις που ζητούν απαντήσεις και τις απαντήσεις που γεννούν νέες ερωτήσεις, την ανυπότακτη τελεία που αρνείται να συνομολογήσει το τέλος της γραφής και τη διαφυγή προς το άπειρο σε μια αναζήτηση του εαυτού, του κόσμου και του ανθρώπου στο διηνεκές.
Κοχύλια στον βράχο πάνω στον οποίο είναι χτισμένο το πατρογονικό μου σπίτι σε ημιορεινό χωριό της Κρήτης με 300μ. υψόμετρο. Λένε πως κάποτε εκεί ήταν θάλασσα. Ύστερα, ο Χρόνος τ’ άλλαξε όλα…
Προτεινόμενα αναγνώσματα
Hartog, François, Καθεστώτα ιστορικότητας. Παροντισμός και εμπειρίες του χρόνου, μτφρ. Δημήτρης Κουσουρής, Αθήνα: Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2014.
Νίτσε, Φρίντριχ, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, μτφρ. – επίλογος Ζήσης Σαρίκας, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Νησίδες, 1998.
Πιζάνιας, Πέτρος, Χρόνοι των ανθρώπων. Θεωρήσεις για την ιστορία, Αθήνα: Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2002.
Εσείς
Πιστεύετε στην αναπόδραστη επανάληψη της ιστορίας ή στη δυνατότητα της ιστορικής αλλαγής;
